صنایع غذایی از جمله صنایعی است که به دلیل دارا بودن مزیت‌های نسبی در صادرات، ایجاد ارزش افزوده و اشتغال‌زایی بالا و توسعه فعالیت‌های کشاورزی می‌تواند نقش موثری در اقتصاد کشور داشته‌ باشد. در حال حاضر صنایع غذایی دارای سهم 3.7 درصدی از تولید ناخالص داخلی و سهم 18 درصدی از کل اشتغال صنعتی است. همچنین صنایع غذایی ایران از ارزش افزوده بخش صنعت حدود 11 درصد سهم دارد.

در حال حاضر مهمترین موضوعات در صنعت غذای کشور شامل پتانسیل افزایش امنیت غذایی، ضرورت کاهش ضایعات محصولات کشاورزی، جلوگیری از خروج ارز برای واردات مواد غذایی، پایین بودن میزان سرمایه گذاری در مقایسه با سایر بخش‌ها صنعتی و ضرورت توسعه بازارهای منطقه‌ای و ‌بین‌المللی است.

در حال حاضر 8300 واحد صنعتی ثبت شده در صنعت غذایی با اشتغال 361 هزار نفر و تولید 40 میلیون تن فرآورده غذایی فعال هستند. براساس همین فعالیت ها صادرات صنایع غذایی ایران به 7/3 درصد از کل صادرات صنایع رسیده است. در حالی که صادرات صنايع غذايي در جهان حدود 700 ميليارد دلار در سال 2023 بوده و صادرات ایران نسبت به صادرات جهانی حدود 3/0 درصد است.

اقلام عمده صادراتی در جهان عبارتند از؛ محصولات لبنی، شیرینی و شکلات، نوشیدنی‌ها و گوشت و فرآورده‌های گوشتی است. شرکت‌های ایرانی بالاخص با برند حلال جهت مصرف مسلمانان در کشورهای هدف می توانند از این فرصت استفاده کنند.

آمار صادرات صنایع غذایی در سال 1402  از این قرار بوده که 1882 تن محصول با قیمت متوسط 962 دلار بر تن انجام شده است. ارزش صادرات صنایع غذایی ایران در سال گذشته به 1811 دلار رسیده که نسبت به سال 1401 رشد ‌داشته‌ است.

بازارهای اصلی صنایع غذایی ایران کشورهای همسایه همچون عراق، افغانستان، پاکستان، امارات و ترکیه هستند. اما زیرساخت‌های لازم جهت توسعه صادرات به دلیل چالش‌هایی به شرح زیر مقدور نیست؛

-          نوسانات نرخ ارز و مشکلات عدیده در تامین ‌مواد‌اولیه بسته بندی

-          فزایش قیمت تمام شده باتوجه به تصمیمات ارزی در داخل کشور

-          افزایش سالیانه قیمت نهاده‌ها

-          دخالت دولت در قیمت گذاری

-          بوروکراسی دست‌و‌پا گیر اداری در دستگاه‌های اجرایی

-          تعدد  تشکل‌های موازی با تصمیم گیری‌های متفاوت

-          ضعف سلامت غذایی برخی اقلام کشاورزی (‌مواد‌اولیه صنایع غذایی)

-          شناسنامه دار نبودن بخش اعظم محصولات كشاورزي (‌مواد‌اولیه صنایع غذایی)

-          مشكلات ناشی از باقيمانده سموم دربرخی از محصولات کشاورزی (‌مواد‌اولیه صنایع غذایی)

-          اعمال محدودیت‌های مقطعی در حوزه صادرات

-          بی‌ثباتی مقررات حاکم در بخش صنایع غذایی

-          کمبود نقدینگی برای اصلاح زیر ساخت‌ها و خرید دستگاه‌های بسته بندی نوین

-          زمان طولانی چرخش سرمایه به دلیل فصلی بودن محصولات کشاورزی

-          کاهش توان رقابت با سایر کشورها به دلیل بالا بودن هزینه تأمین مالی

-          بالا رفتن هزینه‌های ‌حمل‌و‌نقل

-          پایین آمدن کیفیت مواد غذایی به دلیل شرایط نامناسب حمل و نگهداری

-          مشکلات نحوه  بازگشت ارز حاصل از صادرات

-          حذف مشوق‌ها و جوایز صادراتی

-          چالش‌های انتقال نرخ ارز و نرخ تسعیر ارز

-          بهره بانکی بالا

-          اثر تحریمها برنقل و انتقال وجوه و مشكلات ناشی از ان

-          اثر تحريمها بر خريداران عمده در كشورهاي هدف

-          کمبود نقدینگی واحدها با توجه به افزایش قیمت ارز

-          تحمیل دموراژدر گمرکات به دلیل عدم تخصیص و یا تأمین به موقع ارز

چشم انداز صنایع غذایی 

تقویت صنایع غذایی در تأمین نیازهای کشور در بخش فرآوری و تولید محصولات غذایی سالم و مغذی موثر است. در همین راستا عومل تاثیرگذار بر ارتقای این صنعت به شرح زیر ارائه شده‌است؛

-          ارتقای بهره وری و افزایش توان رقابت پذیری به منظور توسعه صادرات

-          توسعه صادرات با محوریت تولید محصولات حلال

-          الزام واحدهای تولیدی به توسعه فعالیتهای پژوهشی و همکاری بیشتر با مراکز علمی داخلی و خارجی

-          جلب سرمایه گذاری خارجی با برندهای معتبر جهت سرمایه‏گذاری برای صادرات

-          مدیریت زنجیره ارزش در صنایع غذایی و آشامیدنی

-          دستیابی به نام و نشان‌های(برند) معتبر با برخورداری از تجمیع واحدهای کوچک برای تولید در مقیاس اقتصادی

-          دستیابی به شاخص‌‏های سازگار با الزامات و استانداردهای بهداشتی و زیست محیطی در سطح ملی و بین‌المللی

راهبردهای موثر برای تحقق اهداق صنایع غذایی

1.      بهره گیری از ظرفیت‌های موجود و بلااستفاده و توسعه آن با تولید صادرات محور

2.      تکمیل و توسعه زنجیره ارزش با رعایت صرفه اقتصادی

3.      تنوع بسته بندی محصولات با کیفیت صادراتی

4.      توسعه تعاملات منطقه‏ای و بین‌‏المللی و سرمایه‌‏گذاری مشترک با شرکت‌های دارای برند جهانی

5.      توسعه پژوهش و فعالیتهای تحقیق و توسعه در جهت نوسازی و روزآمدسازی

6.      ارتقای سطح نفوذ فناوری‏‌های نوین و دانش بنیان

7.      توسعه خوشه‏‌ها و شبکه‏‌های تولیدی و کنسرسیوم‌های صادراتی

8.      ادغام و یکپارچه‌‏سازی بنگاه‌‏های کوچک و متوسط جهت تولید در مقیاس اقتصادی و رقابتی

9.      توسعه و ارتقای نام و نشان­‌های تجاری در سطح ملّی، منطقه‌‏ای و جهانی

صنایع غذایی با توجه به رشد جمعیت، افزایش تقاضا برای غذای سالم و با کیفیت و پتانسیل صادراتی بالا فرصت‌های زیادی برای رشد و پیشرفت دارد. همچنین در صورت رفع چالش‌های با افزایش صادرات می تواند به شکوفایی اقتصاد کشور کمک کند.